Bryndís Marteinsdóttir skrifar og les í RÚV (hljóð á RÚV), 1. nóvember 2022:
Árið 1992 var samningur Sameinuðu þjóðanna um líffræðilega fjölbreytni samþykktur á heimsráðstefnu um umhverfi og þróun í Rio de Janeiro í Brasilíu. Ísland undirritaði samninginn á ráðstefnunni, eins og flest önnur ríki heims, og hann tók gildi hér á landi árið 1994 . Samningurinn kveður á um að aðildarríki móti heildstæða stefnu um verndun líffræðilegrar fjölbreytni. Fyrsta stefna Íslands um líffræðilega fjölbreytni var samþykkt 2008. Nú er verið að endurskoða þessa stefnu og í samráðsgátt stjórnvalda má finna Grænbók um líffræðilega fjölbreytni íslenskra vistkerfa.
Hvað er líffræðileg fjölbreytni?
Með líffræðilegri fjölbreytni er ekki einungis átt við fjölda tegunda lífvera, heldur einnig þann breytileika sem er á milli einstaklinga innan tegunda og erfðaefni þeirra, sem og samfélögin og vistkerfin sem tegundirnar mynda.
Sem dæmi má nefna að líffræðileg fjölbreytni sumarbústaðalands liggur í fjölda tegunda plantna, dýra og annarra lífvera sem þar má finna, bæði ofanjarðar og neðan. Því má nefnilega ekki gleyma að í handfylli af mold eru mörg þúsund tegundir lífvera. Fjölbreytnin felst líka í breytileika milli einstaklinga innan tegunda, engir tveir túnfíflar á grasblettinum eru eins og ef erfðaefni þeirra væri einnig mismunur þar á milli. Líffræðileg fjölbreytni nær líka yfir breytileika í búsvæðum og vistkerfum innan sumarbústaðalandsins, þar er grasblettur fyrir framan húsið, birkikjarr á bak við og svo smá mýri í einu horninu. Allt er þetta hluti af líffræðilegri fjölbreytni. Í næsta sumarbústaðalandi er svo engin grasblettur heldur hefur mólendið fengið að halda sér með annars konar fjölbreytni. Fjölbreytni sumarbústaðasvæðisins í heild fer svo eftir fjölbreytni á milli og innan hvers sumarbústaðalands.
Það er því hægt að mæla fjölbreytni á mismunandi kvörðum, allt frá fjölbreytni innan ákveðinnar tegundar upp í fjölbreytni innan landa eða jafnvel fjölbreytni fyrir jörðina alla.
Mikilvægi líffræðilegrar fjölbreytni
Líffræðileg fjölbreytni er mikilvæg. Hún er í raun undirstaða tilveru okkar og framtíðar. Hún er forsenda heilbrigðra og starfhæfra vistkerfa og þar með þeirra gæða sem þau veita okkur, allt frá fæðu til hreins lofts og vatns. Samspil lífvera er margbreytilegt og flókið og ef ein eða fleiri lífverur hverfa getur það valdið röskun sem hefur miklar afleiðingar fyrir vistkerfið í heild.
Líffræðileg fjölbreytni er líka mikilvæg til að vistkerfi geti brugðist við breytingum eins og þurrkum, sjúkdómum og hlýnun. Meiri fjölbreytni í tegundum, eða í erfðaefni innan tegunda, eykur líkurnar á að inn á milli leynist einstaklingar sem þola þessar breytingar vel og viðhalda þannig virkni vistkerfisins. Ef fjölbreytnin er ekki til staðar er mun meiri hætta á að breytingar leiði til útdauða tegunda, röskunar á vistkerfum og taps á þeim gæðum sem náttúran færir okkur.
Nýlegt dæmi frá Íslandi um mikilvægi líffræðilegrar fjölbreytni er þegar birkikemba, nýr landnemi á Íslandi, fór að valda skaða á birki. Rannsóknir sýna að mismunandi birkiafbrigði eða kvæmi eru misviðkvæm fyrir skaðvaldinum. Í ræktun er hægt að velja afbrigði sem þola birkikembuna betur og birkiskógar eru líklegri til að þola skaðvaldinn vegna þess að fjölbreytnin veldur því að innan um eru plöntur sem skaðast ekki. Ef ekki væri fjölbreytni í erfðaefni birkis væri hætta á að einn skaðvaldur gæti jafnvel útrýmt birkiskógum á stórum svæðum.
Líffræðileg fjölbreytni á Íslandi
Ísland er eyja fjarri meginlöndum. Aðeins eru 10.000 ár frá síðasta jökulskeiði þegar landið var þakið ís. Stór hluti lífríkisins á sér því unga sögu sem endurspeglast í hlutfallslega fáum tegundum. Aftur á móti er fjölbreytileiki búsvæða mikill hérlendis, m.a. vegna áhrifa jökla og eldvirkni, og lítil samkeppni er á milli tegunda. Þetta hefur leitt mikils breytileika innan tegunda og þróunar einstakra vistkerfa hérlendis. Í Þingvallavatni finnast m.a. fjögur afbrigði bleikju, sem þróast hafa frá sömu tegundinni og mikinn breytileika er að finna í íslensku birki og víði.
Hnignun líffræðilegrar fjölbreytni
Jörðin gengur nú í gegnum tímabil fjöldaútdauða lífvera. Mörg hundruð til mörg þúsund tegundir deyja út á hverju ári og fjöldi tegunda er í útrýmingarhættu. Auk þess verður heimurinn stöðugt einsleitari þar sem vistkerfi hverfa og breytileiki innan tegunda minnkar.
Þessa hnignun má rekja að mestu leyti til umsvifa mannsins, með athöfnum okkar gröfum við smám saman undan þeim grunni sem framtíð okkar byggist á.
Hér á Íslandi, eins og annars staðar í heiminum, er talið að mesta ógnin við líffræðilega fjölbreytni sé loftslagsbreytingar, ósjálfbær nýting, eyðing og rýrnun búsvæða, mengun og ágengar framandi tegundir. Hlýnun sjávar vegna loftslagsbreytinga virðist til dæmis hafa valdið verulegri fækkun í íslenska lundastofninum á undanförnum áratugum og hann er nú í bráðri útrýmingarhættu, samkvæmt válista Náttúrfræðistofnunar Íslands. Ósjálfbær landnýting hefur valdið víðtækri gróður- og jarðvegseyðingu á Íslandi og með henni tapast líffræðileg fjölbreytni. Eyðing og rýrnun búsvæða hefur verið töluverð hérlendis. Framræsla mýra hefur meðal annars eyðilagt búsvæði margra votlendisfugla og verið nefnd sem einn af áhrifaþáttum þess að keldusvín, sem er votlendisfugl, hætti að verpa á Íslandi. Ágengar framandi lífverur eru skilgreindar í náttúruverndarlögum sem „framandi lífvera sem veldur eða líkleg er til að valda rýrnun líffræðilegrar fjölbreytni“. Meðal ágengra tegunda á Íslandi eru minkur og alaskalúpína. Báðar þessar tegundir hafa haft mikil áhrif á lífríki Íslands og valdið rýrnun á líffræðilegri fjölbreytni.
Tengsl líffræðilegrar fjölbreytni og loftslagsmála
Á alþjóðavettvangi hefur umræða um hnignun líffræðilegrar fjölbreytni verið ofarlega á baugi þótt hún hafi ekki verið eins áberandi og umræðan um loftlagsmál, áhrif loftlagsbreytinga og aðgerðir til að stemma stigum við þeim. Loftlagsbreytingar og hnignun líffræðilegrar fjölbreytni eru ein mest aðkallandi viðfangsefni samtímans og ekki er hægt að líta á þau sem aðskilin málefni. Þau eru nátengd og við verðum að vinna að þeim báðum samhliða. Á meðan að aðgerðir til að vernda og auka líffræðilega fjölbreytni, svo sem endurheimt votlendis, eru líklegar til að vinna einnig gegn loftslagsbreytingum. En fjöldi aðgerða gegn loftslagsbreytingum getur, ef ekki rétt er að þeim staðið, leitt til þess að líffræðileg fjölbreytni tapast. Mikil áhersla er til dæmis á alþjóðavísu á ræktun skóga til kolefnisbindingar en bent hefur verið á að það þurfi að standa rétt að ræktuninni til að hún valdi ekki hnignun á líffræðilegri fjölbreytni. Ef tegundaríkt mólendi sem er búsvæði fjölda fuglategunda er látið víkja fyrir einsleitum ræktuðum skógi erum við líklegast að binda kolefni er til lengri tíma en um leið erum við að tapa mikilli líffræðilegri fjölbreytni. Miklu vænlegra er að vinna að þessum markmiðum samhliða og velja til dæmis önnur svæði til skógræktar í nafni kolefnisbindingar.
Verndun líffræðilegrar fjölbreytni
Því ber að fagna að stjórnvöld séu að setja nýja stefnu um verndun líffræðilegrar fjölbreytni hér á landi og vonandi leiðir sú stefna til jákvæðra breytinga. Því eins og ég sagði hér að framan er líffræðileg fjölbreytni undirstaða tilveru okkar og framtíðar. Það er því mjög brýnt að vernda hana – eiginlega alveg nauðsynlegt.